Tekst Jelle van der Meulen Beeld Shutterstock
Kleine stapjes naar nieuwe toekomst
Bedenk nou eens 100 krankzinnige ideeën
De waterschappen hebben te maken met meerdere grote transities. Water moet niet langer worden afgevoerd, maar juist vastgehouden en de ambitie is er om in 2050 circulair te zijn. Waterschappen ontwikkelen al pilots en technologische oplossingen, maar Sander Mager en Jan Jonker stellen dat er meer nodig is. ‘Ga nou eens met elkaar 100 krankzinnige ideeën bedenken voor de toekomst.’
Het is de achilleshiel van iedere transitie, weet Jan Jonker, hoogleraar Duurzaam ondernemen aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Grootschalige veranderingen zijn noodzakelijk, maar die komen vooral tot stand via kleine stapjes. ‘Het is paradoxaal: we moeten heel grote, snelle stappen maken, maar kunnen de waterschappen niet even een paar jaar dichtgooien. Dus moeten we verbouwen terwijl de winkel open is. Dat blijkt lastig.’
‘Als je alleen bezig bent met techniek, heb je de transitie dan wel scherp?’
Ingenieursmentaliteit De waterschappen staan voor grote transities. Door klimaatverandering en daarmee gepaard gaande droogte is het niet langer hoofdzakelijk nodig om water af te voeren, maar juist om het vast te houden, stelt Jonker. Daarnaast hebben de waterschappen zich gecommitteerd aan de ambitie van de rijksoverheid om in 2050 een volledig circulaire economie te hebben. Daarin bestaat (in theorie) geen afval en worden grondstoffen telkens opnieuw gebruikt. Op dat laatste gebied stelt Sander Mager, vicevoorzitter bij de Unie van Waterschappen, dat de waterschappen goed bezig zijn. Wel ziet hij een worsteling. ‘Circulair heeft heel lang in de hoek van “leuk” en “interessant” gezeten. Maar wil je de ambitie halen om in 2050 circulair te zijn, dan moet je dat op alle niveaus in je organisaties als Leitmotiv hanteren. We doen veel innovatieve en aansprekende pilots, maar we moeten niet in een ingenieursmentaliteit blijven hangen.’
Krankzinnige ideeën En juist daar wringt hem de schoen, meent Jonker. ‘Waterschappers zijn knutselaars – heel goede overigens – die het lekker vinden om met techniek bezig te zijn. Heerlijk praten over kwelders en afvoerputjes. Dat is de inborst van de waterschapper. Maar als je alleen bezig bent met techniek, heb je de transitie dan wel scherp? Of ben je dan bezig het bestaande verder te optimaliseren?’ Meer dan met technologische innovatie zijn de waterschappen volgens Jonker gebaat bij ‘heel veel denkwerk’. ‘Iedereen gaat flippen als we het niet over techniek hebben, maar benoem gewoon met elkaar eens 100 krankzinnige ideeën. Wat versta je precies onder circulair? Hebben we een beeld bij hoe het bewaarlandschap van de toekomst eruitziet? Misschien moeten we wel decentraal opschalen, waarbij water ter plekke in woonwijken wordt bewaard. Of krijgen alle nieuwbouwwoningen een waterreservoir onder het huis en spoelen we onze toiletten door met regenwater?’
Opnieuw uitvinden Naast een meer filosofische dialoog is het volgens Jonker belangrijk met elkaar af te spreken waar je bent in 2030, waar in 2040 en zo verder. ‘Het jaar 2030 is om de hoek. Hak het nou eens op in werkbare blokken. Waar zijn we dan, wat hebben we dan?’ De waterschappen organiseren momenteel samen met STOWA een leerprogramma transitiemanagement, waarin medewerkers worden opgeleid in transities en leren hoe ze binnen hun waterschap het verschil kunnen maken. Mager: ‘Daar ben ik trots op, omdat we erkend hebben dat het niet alleen een technische, maar een veel omvangrijkere opgave is. Dat vraagt om valuecases te maken, waarin we kijken naar de waarden die we kunnen realiseren, in plaats van tot financiën beperkte businesscases. Vanaf de ontwerpvraag moeten we circulair denken om te voorkomen dat we alleen onze huidige assets aan het optimaliseren zijn. We zijn onszelf zo echt een beetje opnieuw aan het uitvinden.’ In de tussentijd gaat het reguliere werk natuurlijk gewoon door. Zo wordt momenteel een nieuwe zuiveringsinstallatie gebouwd, die als het goed is zo’n 30 jaar meegaat. ‘En tegen die tijd is die zuivering misschien alweer een probleem geworden om je circulaire doelstelling te realiseren,’ weet Mager. ‘We kunnen alleen niet besluiten eerst 2 jaar te studeren en hem dan pas te bouwen. We hebben het soms gewoonweg nu nodig.’
‘We moeten ophouden elkaar voor het lapje te houden’
Prijs omhoog Zo blijft het schipperen tussen de taken van vandaag en het realiseren van de ambities van de toekomst. Daar moet je nuchter in zijn, vindt Jonker. ‘De wettelijke taken mogen uiteraard niet in gevaar komen. Dus moet je vooral investeren in kleine stapjes, om uiteindelijk de bestaande organisatie grootschalig te veranderen. Vergis je niet: met een radicale omslag ben je zo fluitend 30 jaar bezig.’ In de komende jaren hoopt de Unie van Waterschappen te komen tot het formuleren van een stevigere set doelen, geeft Mager aan. We kunnen in ieder geval niet doorgaan met wat we deden, waarschuwt Jonker. ‘We moeten ophouden elkaar voor het lapje te houden. Een transitie betekent dat er een hoop gaat veranderen.’ De eerste stap? Realiseren dat er een prijskaartje zit aan water. ‘Willen we een omslag maken, dan moet de prijs stapsgewijs omhoog.’ Jonker zoekt even snel de prijs op van water: 1,03 per kuub. ‘Zullen we eens beginnen met een opslagje van 2 of 3 cent per kuub? Dat wordt dan ons transitiebudget. Dat lijkt me toch zeer redelijk. We hebben een acuut waterprobleem waar we nu aan moeten werken.’
Interesse in het Leerprogramma Circulaire Waterschappen?
Wil je weten wat de circulaire ontwikkelopgave betekent voor jezelf, je organisatie en het systeem waarin je beweegt? Grijp dan nu je kans en geef aan of je interesse hebt in de tweede ronde van het Leerprogramma Circulaire Waterschappen in het najaar 2023. Dit zesdaagse leerprogramma voor waterschappers richt zich integraal op het “hoe” van transitiemanagement.Theorie wordt afgewisseld met de dagelijkse praktijk en inspiratie door gastdocenten. Met de tien leidende principes van transitiemanagement (VanWaarde) als leidraad en houvast. Dit leerprogramma is ontwikkeld in opdracht van de Unie van Waterschappen en STOWA en wordt gegeven door VanWaarde.